Σεξουαλική και αναπαραγωγική υγεία

Η φυσιολογική λειτουργία των ωοθηκών είναι να παράγουν ωάρια, δηλαδή τα κύτταρα της αναπαραγωγής. Προτού τα ωάρια γίνουν αρκετά ώριμα, ώστε να μπορούν να γονιμοποιηθούν, και να μας δώσουν απογόνους, χρειάζεται να υποστούν ένα σύνολο αλλαγών, που οδηγεί στην ωρίμανσή τους. Αυτή η διαδικασία είναι πολύ λεπτή και απαιτεί ακριβή ορμονικά ερεθίσματα μέσα στο χρόνο, ώστε τα ωάρια να μεγαλώσουν σωστά και να μπορούν να χρησιμοποιηθούν από το σώμα μας για την αναπαραγωγή. Οι ορμόνες που αλληλεπιδρούν και καθορίζουν αυτή την πολύ λεπτή ισορροπία συμπεριλαμβάνουν (μεταξύ πολλών άλλων) τις ορμόνες του θυρεοειδούς, των ωοθηκών (οιστρογόνα και ανδρογόνα), των επινεφριδίων (κορτιζόλη, ανδρογόνα) και της υπόφυσης (αυξητική ορμόνη/IGF-1 κλπ.). Σκοπός όλης αυτής της διαδικασίας είναι η απελευθέρωση ενός και μόνον ωαρίου, κατά τη 14^η ημέρα του κύκλου (εφόσον ο κύκλος παρουσιάζει την ιδανική διάρκεια των 28 ημερών). Το φαινόμενο της απελευθέρωσης του κυρίαρχου ωαρίου σε μηνιαία βάση, ονομάζεται ωορρηξία και απαιτεί ιδιαίτερα περίπλοκο συντονισμό των ορμονών.

Όταν η ισορροπία ενός ή περισσοτέρων ορμονών διαταραχθεί προς οποιαδήποτε κατεύθυνση, η διαδικασία ωρίμανσης των ωαρίων εμφανίζει ανωμαλίες, με συνέπεια είτε να μην υπάρχει καθόλου ωορρηξία, είτε το ωάριο που απελευθερώνεται να υστερεί ποιοτικά και να μη μπορεί να επιτελέσει το σκοπό του, που είναι η γονιμοποίηση και η τεκνοποίηση.

Δύο από τα συχνότερα προβλήματα που εμποδίζουν την εκδήλωση φυσιολογικής ωορρηξίας, είναι η παρουσία αυξημένων ανδρικών ορμονών (ανδρογόνων) μέσα στις ωοθήκες, καθώς και η αντίσταση στην ινσουλίνη. Δυστυχώς, οι αυξημένες συγκεντρώσεις των ανδρικών ορμονών στις ωοθήκες προκαλούν αντίσταση στην ινσουλίνη. Επίσης, η αντίσταση στην ινσουλίνη με τη σειρά της αυξάνει την παραγωγή των ανδρικών ορμονών στις ωοθήκες. Αυτός είναι ένας φαύλος κύκλος, που παρατηρείται σε έναν εξαιρετικά μεγάλο αριθμό γυναικών στην πατρίδα μας. Οι ασθενείς κληρονομούν την ασθένεια από τους γονείς τους. Η πάθηση αυτή μεταβιβάζεται με πολλά γονίδια, κάποια από τα οποία άρχισαν πρόσφατα να αναγνωρίζονται με ειδικές επιστημονικές μελέτες.

Το τελικό αποτέλεσμα της ασθένειας αυτής, είναι ότι εμφανίζονται προβλήματα στη λειτουργία των ωοθηκών, ήδη από τα πρώτα χρόνια της εφηβείας, με συνέπεια να δυσκολεύονται τα ωάρια να ωριμάσουν. Αυτό παρεμποδίζει την ωορρηξία, με συνέπεια να διαταράσσεται σημαντικά ο κύκλος, με συχνότερο εύρημα την καθυστέρηση. Αυτό το φαινόμενο ονομάζεται επιστημονικά ολιγομηνόρροια, όταν χαρακτηρίζεται από διάρκεια κύκλου μεγαλύτερη των 35 ημερών. Σε κάποιες περιπτώσεις ο κύκλος μπορεί να καθυστερήσει αρκετούς μήνες ή και να μην έρθει και καθόλου! Αυτό το φαινόμενο ονομάζεται επιστημονικά αμηνόρροια, όταν περάσουν τουλάχιστον 12 μήνες χωρίς περίοδο. Όταν η ανωμαλία αυτή του κύκλου σχετίζεται με αυξημένες ανδρικές ορμόνες, αυξημένη τριχοφυΐα ή ακμή, και δεν οφείλεται σε άλλες ορμονικές παθήσεις, τότε αυτή η ασθένεια ονομάζεται Σύνδρομο Πολυκυστικών Ωοθηκών.

Για την διάγνωση του συνδρόμου δεν απαιτείται να είναι πάντα ανώμαλος ο κύκλος και η ωορρηξία, αλλά φτάνει να υπάρχει ανωμαλία για κάποιους μήνες στην διάρκεια της ζωής μιας γυναίκας. Επίσης, δεν απαιτείται να είναι πάντα αυξημένες οι ανδρικές ορμόνες, αλλά μπορούν να βρεθούν αυξημένες για κάποιο διάστημα της ζωής της γυναίκας. Τέλος, δεν απαιτείται να υπάρχει μακροχρόνια ακμή, αλλά μπορεί να περιοριστεί σε κάποια χρόνια της ζωής μιας γυναίκας.

Δυστυχώς το όνομα της ασθένειας, καθ’ αυτό, δεν αντικατοπτρίζει την πραγματική σημασία του προβλήματος, γιατί εστιάζει στην πιθανή ανεύρεση πολλαπλών μικρών κύστεων στις ωοθήκες κατά τον υπερηχογραφικό έλεγχο από τον γυναικολόγο μας, ως απαραίτητο κριτήριο της νόσου. Κάτι τέτοιο δεν ισχύει, αφού η πλειοψηφία των γυναικών με Σύνδρομο Πολυκυστικών Ωοθηκών, ΔΕΝ έχει ποτέ στην ζωή της, κύστεις στις ωοθήκες. Επίσης, ένα 30% των γυναικών που ΔΕΝ πάσχει από το σύνδρομο αυτό, έχει πολλές τέτοιες κύστεις στις ωοθήκες! Διαγνώσεις που αυξάνουν τις ανδρικές ορμόνες, όπως η αυξημένη προλακτίνη ή οι ανωμαλίες των επινεφριδίων αποτελούν συνήθεις αιτίες αυτού του ευρήματος.  Άρα, η παρουσία πολυκυστικών ωοθηκών ως εύρημα στον υπέρηχο ΔΕΝ αποτελεί απόδειξη της διάγνωσης του συνδρόμου, ενώ η απουσία τους δεν αναιρεί την διάγνωση. Όταν ο/η γυναικολόγος μας βρει τις κύστεις στις ωοθήκες, το εύρημα αυτό ονομάζεται “πολυκυστική μορφολογία των ωοθηκών = polycystic ovarian morphology / PCOm)”, όταν συνυπάρχουν τουλάχιστον 12 μικρές κύστεις σε κάθε ωοθήκη, με διάμετρο μεταξύ 2 και 10 χιλιοστών η κάθε μία ή όταν είναι αρκετές ώστε να μεγαλώσει ο όγκος των ωοθηκών σε > 10mm³. Τονίζουμε και πάλι, όμως, ότι το εύρημα αυτό δεν είναι ούτε επαρκές, ούτε αναγκαίο για να μπει η διάγνωση της νόσου του Συνδρόμου Πολυκυστικών Ωοθηκών. Οι κύστεις αυτές αποτελούν το αποτέλεσμα της εκφύλισης ωαρίων που δεν κατάφεραν να ωριμάσουν αρκετά, για διάφορους ενδοκρινολογικούς κι άλλους λόγους.

Η διάγνωση της νόσου στηρίζεται στο ιστορικό, τη φυσική εξέταση και τις ορμονικές μετρήσεις. Τυπικά, οι γυναίκες που πάσχουν από το Σύνδρομο Πολυκυστικών Ωοθηκών εμφανίζουν λιγότερους από 8 κύκλους σε ένα ημερολογιακό έτος, αντί για 13 κύκλους που είναι το φυσιολογικό. Συχνά εμφανίζουν αυξημένη τριχοφυΐα, με τραχείς τρίχες (σαν αυτές που έχουν οι άνδρες), που εντοπίζονται σε περιοχές που τυπικά εμφανίζουν οι άνδρες, όπως το στέρνο, η κοιλιά, η ράχη, το γένειο (σαγόνι) κλπ. Παράλληλα, σε αρκετές περιπτώσεις συνυπάρχει ακμή, τόσο στο πρόσωπο, όσο και στο στήθος ή την πλάτη. Τέλος, σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να υπάρχει αραίωση των τριχών στην κεφαλή. Οι περισσότερες γυναίκες με Σύνδρομο Πολυκυστικών Ωοθηκών δεν αισθάνονται τακτικά τα τυπικά συμπτώματα της ωορρηξίας – δηλαδή δεν έχουν ενοχλήσεις στην πύελο, αυξημένα κολπικά υγρά, πρήξιμο στο στήθος ή αυξημένη διάθεση για επαφή κατά τις ημέρες που θα έπρεπε φυσιολογικά να συμβαίνει η ωορρηξία.

Η διάγνωση της νόσου επιβεβαιώνεται όταν μία γυναίκα πληροί δύο από τα παρακάτω διαγνωστικά κριτήρια (κριτήρια Rotterdam 2003):

1. Ανωμαλία του κύκλου η/και της ωορρηξίας.
2. Αυξημένες ανδρικές ορμόνες, όπως τεστοστερόνη, DHEA-S, ανδροστενεδιόνη, αλλά όχι η 17-ΟΗ-προγεστερόνη (δες περισσότερα στο ειδικό άρθρο μας για την Μη Κλασική Συγγενή Επινεφριδιακή Υπερπλασία, εδώ) ή ακμή ή αυξημένη τριχοφυΐα (δες περισσότερα στο ειδικό άρθρο μας για την αυξημένη τριχοφυΐα, εδώ).
3. Πολυκυστική μορφολογία των ωοθηκών στον υπέρηχο (12 μικρές κύστεις σε κάθε ωοθήκη, με διάμετρο μεταξύ 2 και 10 χιλιοστών η κάθε μία ή όταν είναι αρκετές ώστε να μεγαλώσει ο όγκος των ωοθηκών σε > 10mm³).

Απαράβατος όρος για να μπορεί να αποδοθεί σε Σύνδρομο Πολυκυστικών Ωοθηκών η ασθένεια αυτή, είναι η απουσία άλλων παθήσεων που προκαλούν ακριβώς τα ίδια συμπτώματα. Γι’ αυτό σε κάθε περίπτωση, ο ενδοκρινολογικός έλεγχος περιλαμβάνει πολλαπλές ορμονικές μετρήσεις, ώστε να βεβαιωθούμε ότι οι υπόλοιποι ρυθμιστικοί παράγοντες του κύκλου λειτουργούν τέλεια. Στις εξετάσεις αυτές τυπικά περιλαμβάνεται έλεγχος της λειτουργίας των επινεφριδίων, του θυρεοειδούς και της υπόφυσης. Αν κάποια από τις ειδικές αυτές εξετάσεις βρεθεί παθολογική, χρειάζεται περαιτέρω έλεγχος, και η διάγνωση τίθεται εν αμφιβόλω.

Παρότι οι περισσότερες γυναίκες αναζητούν ιατρική φροντίδα για την ανωμαλία του κύκλου, οι σοβαρότερες συνέπειες του Συνδρόμου Πολυκυστικών Ωοθηκών πηγάζουν από τις επιπλοκές της νόσου αυτής.

1. Παχυσαρκία

Οι ασθενείς με Σύνδρομο Πολυκυστικών Ωοθηκών εμφανίζουν συχνά προβλήματα παχυσαρκίας που ξεκινούν από τα παιδικά χρόνια, και επιτείνονται μεγαλώνοντας. μάλιστα, κατά την εφηβεία και τα πρώτα ενήλικα χρόνια μας, υπάρχει μεγάλη αύξηση βάρους σε ένα ποσοστό περίπου 40% των ασθενών. Η παχυσαρκία ενισχύεται από την αντίσταση στην ινσουλίνη, που υπάρχει σε ποσοστό μέχρι και 70% των ασθενών με Σύνδρομο Πολυκυστικών Ωοθηκών. Αυτό τροποποιεί την λειτουργία λήψης τροφής, το αίσθημα ικανοποίησης από το φαγητό και οδηγεί συχνά σε βουλιμικά επεισόδια ή υπερφαγία. Μάλιστα, είναι πολύ ξεκάθαρη η τάση λήψης μεγάλων ποσοτήτων απλών υδατανθράκων (ζάχαρη, άμυλο), η αποφυγή του πρωινού γεύματος, η τάση για μεγάλα και ανθυγιεινά γεύματα προς τις νυχτερινές ώρες και οι συχνές υπογλυκαιμίες. Διαβάστε περισσότερα για την αντιμετώπιση της παχυσαρκίας στο ιατρείο μας, στο ειδικό άρθρο μας, εδώ.

2. Σακχαρώδης Διαβήτης τύπου 2.

Οι ασθενείς με Σύνδρομο Πολυκυστικών Ωοθηκών εμφανίζουν συχνά ανωμαλίες του μεταβολισμού του σακχάρου, ιδίως αν συνυπάρχει παχυσαρκία. Σε μια μελέτη που συμμετείχε ο γράφων το 2021, διαπιστώθηκε η αύξηση τουλάχιστον 3 φορές του κινδύνου σακχαρώδους διαβήτη τύπου 2 στις γυναίκες με Σύνδρομο Πολυκυστικών Ωοθηκών όταν το σωματικό βάρος αυξηθεί πέραν του φυσιολογικού. Ο Σακχαρώδης Διαβήτης εμφανίζεται σε ποσοστό 40% των παχύσαρκων γυναικών με Σύνδρομο Πολυκυστικών Ωοθηκών πριν την ηλικία των 40 ετών, σύμφωνα με κάποιες μελέτες… Διαβάστε περισσότερα για τον Σακχαρώδη Διαβήτη τύπου 2, στο ειδικό άρθρο μας, εδώ.

3. Ανωμαλίες χοληστερίνης.

Οι γυναίκες με Σύνδρομο Πολυκυστικών Ωοθηκών εμφανίζουν συχνά ανωμαλίες στην χοληστερίνη, με κυριότερες την χαμηλή HDL (που οφείλεται στην υψηλή τεστοστερόνη και την αντίσταση στην ινσουλίνη), υψηλά τριγλυκερίδια(που οφείλεται στην αντίσταση στην ινσουλίνη, την κακή διατροφή και την παχυσαρκία) και υψηλή LDL χοληστερίνη. Μακροχρόνια, πιστεύεται ότι αυτές οι ανωμαλίες, σε συνδυασμό με τον Σακχαρώδη Διαβήτη τύπου 2, την παχυσαρκία και την μεταβολική δυσλειτουργία συνολικά, αυξάνουν τον κίνδυνο καρδιαγγειακών επεισοδίων στις πάσχουσες. Αυτό δεν έχει αποδειχθεί επαρκώς μέχρι σήμερα, αλλά σίγουρα, στόχος της όποιας θεραπείας από τον ενδοκρινολόγο μας, θα πρέπει να περιλαμβάνει και την πρόληψη των καρδιαγγειακών επεισοδίων Διαβάστε περισσότερα για τις ανωμαλίες της χοληστερίνης στο ειδικό άρθρο μας, εδώ, και για τα αυξημένα τριγλυκερίδια, εδώ.

4. Υπέρταση.

Οι ασθενείς με Σύνδρομο Πολυκυστικών Ωοθηκών εμφανίζουν συχνότερα υπέρταση (αυξημένη πίεση) σε σχέση με τον γενικό πληθυσμό, και κάποιοι πιστεύουν ότι παίζει ρόλο σε αυτό και η συμμετοχή των επινεφριδίων στην ασθένεια αυτή. Σίγουρα, ό έλεγχος της αρτηριακής πίεσης των ασθενών μας σε κάθε επίσκεψη στο ιατρείο, καθώς και ο έλεγχος του σωματικού βάρους, μπορεί να προστατεύσει από την συνέπεια αυτή. Διαβάστε περισσότερα για το ρόλο των ορμονών στην αρτηριακή πίεση, στο ειδικό άρθρο μας, εδώ.

5. Γονιμότητα.

Παρότι οι περισσότερες γυναίκες με Σύνδρομο Πολυκυστικών Ωοθηκών εμφανίζουν φυσιολογική γονιμότητα, μια μικρή μειοψηφία δυσκολεύεται στην τεκνοποίηση. Οι πιθανότητες ελαττωμένης γονιμότητα στις πάσχουσες αυξάνει όταν ξεκινήσουν την προσπάθεια τεκνοποίησης μετά τα 30 έτη της ηλικίας, αν συνυπάρχει παχυσαρκία ή αρρύθμιστες μεταβολικές διαταραχές, καθώς και αν ο κύκλος δεν ρυθμίζεται επαρκώς. Για όλες αυτές τις περιπτώσεις, υπάρχουν εξαιρετικές θεραπευτικές στρατηγικές στην ενδοκρινολογική φροντίδα, που μπορούν να οδηγήσουν στην τεκνοποίηση εύκολα και γρήγορα, χωρίς την ανάγκη χρήσης τεχνικών εξωσωματικής γονιμοποίησης, την μεγάλη πλειοψηφία των γυναικών με Σύνδρομο Πολυκυστικών Ωοθηκών. Διαβάστε περισσότερα για τις διαταραχές της γονιμότητας στις γυναίκες, στο ειδικό άρθρο μας, εδώ.

6. Άπνοια στον ύπνο.

Όταν το Σύνδρομο Πολυκυστικών Ωοθηκών συσχετισθεί με παχυσαρκία, συχνά παρατηρούνται ανωμαλίες στην ποιότητα και την ποσότητα του ύπνου, ενώ ένα σημαντικό ποσοστό ασθενών εμφανίζει μια μεταβολική αναπνευστική διαταραχή που ονομάζεται άπνοια του ύπνου. Η ασθένεια αυτή χαρακτηρίζεται από έντονο ροχαλητό στον ύπνο, που διακόπτεται από μικρά διαστήματα λίγων δευτερολέπτων, όπου η ασθενής μας δεν αναπνέει. Κατά την διάρκεια της ημέρα, οπότε είναι ξύπνια η πάσχουσα, παρατηρείται υπνηλία και έντονη κούραση, ακόμα και χωρίς να έχουμε κάνει κάτι που να μας κουράζει, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να αποκοιμηθούμε σε άσχετες στιγμές, όπως κατά την διάρκεια του γεύματος!!! Η άπνοια του ύπνου είναι μια πολύ σοβαρή επιπλοκή της παχυσαρκίας και του Συνδρόμου Πολυκυστικών Ωοθηκών και απαιτεί φροντίδα από ιατρό πνευμονολόγο, εξειδικευμένο στις διαταραχές του ύπνου.

7. Καρκίνος του ενδομητρίου.

Η παρουσία μακροχρόνιας, αρρύθμιστης ανωμαλίας του κύκλου, έχει ως συνέπεια την συνεχή διέγερση του ενδομητρίου από τα οιστρογόνα του αίματος, χωρίς επαρκή αιμορραγία, που θα καθαρίσει τα κύτταρα της μήτρας. Επειδή αυτά τα κύτταρα είναι δεκτικά στην δράση των οιστρογόνων, και πολλαπλασιάζονται περισσότερο από το φυσιολογικό, αυξάνει ο κίνδυνος καρκίνου του ενδομητρίου, ιδίως αν συνυπάρχει παχυσαρκία. Γι’ αυτό απαιτείται καλή ρύθμιση του κύκλου, ώστε αυτός να διατηρηθεί σε διάστημα < 35 ημερών, για όσο περισσότερα χρόνια γίνεται. Σημαντικό σε αυτό το σημείο είναι να τονίσουμε, ότι ο κύκλος διορθώνεται στην πλειοψηφία των γυναικών, μετά την πρώτη κύηση. Αυτό όμως μπορεί να καθυστερήσει ιδιαίτερα στην σύγχρονη εποχή, μιας και οι γυναίκες τείνουν να κάνουν οικογένεια αρκετά αργότερα, οπότε ο ενδοκρινολόγος μας οφείλει να διορθώσει την ανωμαλία αυτή.

Το Σύνδρομο Πολυκυστικών Ωοθηκών είναι κληρονομούμενη ασθένεια. Γι’ αυτό, πολλές μελέτες τα τελευταία χρόνια παρακολούθησαν τους συγγενείς των ασθενών, για να διαπιστώσουν αν υπάρχουν ορμονικές ανωμαλίες και σε αυτούς. Παρατηρήθηκε, ότι οι πατέρες των πασχόντων εμφανίζουν μια πολύ αυξημένη τάση για παχυσαρκία, αυξημένα τριγλυκερίδια, χαμηλή HDL, Σακχαρώδη Διαβήτη τύπου 2 και καρδιαγγειακά επεισόδια. Ήπια αυξημένος σε σχέση με τον γενικό πληθυσμό, αλλά σαφώς μικρότερος σε σχέση με τους πατέρες τους, ήταν ο κίνδυνος και για τα αγόρια, αδελφούς των ασθενών. Οι αδελφές τους εμφάνιζαν λίγο αυξημένο κίνδυνο για Σύνδρομο Πολυκυστικών Ωοθηκών, ενώ οι μητέρες τους εμφάνιζαν κίνδυνο για μεταβολικές ανωμαλίες όμοιες με αυτές που είχαν οι κόρες τους που έπασχαν από το Σύνδρομο. Εξαιτίας αυτών των ευρημάτων, εμείς προτείνουμε κάθε μέλος της οικογένειας μιας ασθενούς με Σύνδρομο Πολυκυστικών Ωοθηκών να παρακολουθείται τακτικά στο ενδοκρινολογικό ιατρείο.